ضایعه نخاعی
آسیب طناب نخاعی از عوامل مهم اختلالات حسی، حرکتی، دستگاه ادراری یا ترکیبی از این موارد است. تصادفات اتومبیل شایع ترین علت آسیب‌های طناب نخاعی هستند و از دیگر علل آن می توان به سقوط، حوادث ورزشی و زخم های ناشی از شلیک گلوله اشاره کرد. ضربه‌های وارد بر ستون مهره‌ای ممکن است باعث آسیب نخاع، ریشه اعصاب نخاعی یا هر دو شود. در مورد اعمال حرکتی ممکن است ضعف اندام یا فلج یک اندام و آسیب نورون حرکتی فوقانی (UMN) یا نورون حرکتی تحتانی (LMN) وجود داشته باشد و در مورد اعمال حسی ممکن است فقدان حس، کاهش حس، افزایش حساسیت یا احساسهای غیر طبیعی نظیر احساس سوزش یا کرختی بروز کند. آسیب شدید طناب نخاعی نسبتاً ناشایع است، اما ازنظر عواقب خود حالت تحلیل برنده و طولانی مدت دارد، زیرا این ضایعه در اغلب موارد افراد جوانتر از ۳۰ سال را گرفتار می‌سازد.
آسیب‌های طناب نخاعی از نظر سبب شناسی می‌تواند به دو گروه کلی تقسیم شود:
- آسیب‌های ضربه‌ای
- آسیب‌های غیرضربه‌ای
آسیب‌های ضربه‌ای
بیشتر آسیب‌های طناب نخاعی از نوع ضربه‌ای است. بسیاری از شکستگی‌ها در ناحیه ستون فقرات به دنبال تصادفات، ممکن است منجربه ضایعه نخاع نیز گردد. گاهی ضایعه نخاعی به دلیل کشیدگی نخاع ایجاد میگردد. به طورکلی اثرات عوامل ضربه‌ای که احتمال آسیب نخاعی را به همراه دارند شامل موارد زیر است:
- شکستگی در ناحیه ستون مهره‌ها
- دررفتگی‌های ستون فقرات
- شکستگی همراه با دررفتگی در ستون مهره‌ها
- آسیب حاد دیسک بین مهره‌ای
- صدمات عروقی به دنبال ضربه (تروما)
موارد فوق معمولاً به هنگام تصادفات جاده‌ای (به ویژه چپ کردن اتومبیل) و سانحه با موتورسیکلت، حرکات ورزشی شدید، زخم‌های نفوذی گلوله، سقوط از ارتفاعات و ضربه‌های ناشی از چاقو ایجاد میگردد.
آسیب‌های غیرضربه‌ای
این عوامل میزان کمتری از صدمات طناب نخاعی را ایجاد می‌کنند که حدود ۳۰٪ تخمین زده می‌شوند. بسیاری از عوامل غیرضربه‌ای آسیب نخاعی شامل:
- فتق دیسک بین مهره‌ای
- لغزش مهره
- تنگی مجرای نخاعی
- مشکلات عروقی
- بیماری ها (به عنوان مثال مهره‌شکاف، آمیوتروفیک لترال اسکلروزیس، سیرنگومیلی، میلیت عرضی، بیماری ام اس یا مولتیپل اسکلروزیس و غیره)
- تومورهای ناحیه ستون فقرات
- آرتروز شدید در ناحیه ستون مهره‌ها
- عفونت‌ها
علایم و عوارض یک آسیب نخاعی ممکن است در ارتباط با یک یا چند مورد از مشکلات ذیل باشد:
- اختلالات حسی
- مشکلات حرکتی
- درد
- تشدید بازتاب‌ها (رفلکس‌ها) بعد از مرحله شوک نخاعی در ناحیه زیر آسیب نخاعی (در ضایعات نورون حرکتی فوقانی)
- مشکلات ادراری و احشایی
- اختلال در دستگاه تنفسی
- نقص عملکرد جنسی(Sexual dysfunction)
- احتمال افت فشار خون در وضعیت ایستاده. زمانیکه بیمار از یک وضعیت افقی به حالت عمودی قرار می‌گیرد ممکن است دچار افت فشار خون شود که به آن هایپوتنشن وضعیتی می‌گویند.
- احتمال افزایش بازتاب اتونوم (هیپررفلکسی یا دیس رفلکسی اتونومیک) بعد از مرحله شوک نخاعی
- امکان وجود مشکلاتی جهت تنظیم دمای بدن
- زخم‌های بستر یا فشاری
- عفونت ادراری
- ترومبوز وریدی عمقی، بی حرکتی اندامها از عوامل مهم اختلال در سیستم وریدی است و احتمال ایجاد ترومبوز وریدی عمقی(DVT) را افزایش می‌دهد. درصورت عدم درمان ترومبوز وریدی عمقی، احتمال آمبولی ریوی که با خطر مرگ همراه است نیز وجود دارد.
- احتمال آمبولی ریه
- مشکلات متابولیکی
- پوکی استخوان در زیر سطح ضایعه
- احتمال استخوان سازی غیر طبیعی در بافت نرم اطراف مفصل در زیر ناحیه آسیب (به خصوص در مفصل ران)
- اختلالات عضلانی و مفصلی
- اشکال در تنظیم درجه حرارت بدن
- مشکلات روحی
- سندروم اضافه وزن
- یبوست و اختلال در اجابت مزاج
الگوهای آسیب طناب نخاعی
آسیب کامل و آسیب ناقص:
در هنگام معاینه یکی از مواردی که پزشک آن را بررسی می کند، کامل یا ناقص بودن آسیب است. پزشک حرکات عضلات مختلف و حس قسمتهای مختلف را بررسی کرده و بر اساس نتایج معاینه عصبی، ناقص یا کامل بودن آسیب را تعیین می کند. دو نوع آسیب نخاعی وجود دارد، آسیب کامل و آسیب ناقص. می توان آسیب کامل را به قطع تمام خطوط ارتباطی تلفن به یک ساختمان تشبیه کرد، ولی در آسیب ناقص تعدادی از این خطوط تلفن هنوز کار می کنند.
مقدار پیام رد و بدل شده بین مغز و اندامهای محیطی بستگی به این دارد که چه مقدار از این خطوط قطع نشده باشند. برخی افراد با آسیب ناقص، حس نسبتا” خوبی دارند، ولی توانایی حرکت ندارند و برخی از آنها توانایی حرکت نسبتا” خوبی دارند. ولی حس آنها خوب نیست.
اختلاف بسیار زیادی بین افرادی که آسیب ناقص نخاع دارند وجود دارد زیرا راههای سالم باقی مانده در آنها کاملا” با یکدیگر متفاوت است. همانطور که ذکر شد، در حال حاضر امکان ترمیم اعصاب قطع شده در نخاع در دست تحقیق است، اما اعصابی که دچار تورم یا خونمردگی شده اند، قابلیت برگشت دارند. این روند ممکن است به سرعت اتفاق بیفتد یا بسیار آهسته باشد. برخی افراد فکر می کنند که آسیب کامل به معنی قطع کامل نخاع است و آسیب ناقص به معنی قطع ناقص نخاع. چنین تصوری صحیح نیست و اصطلاح کامل و ناقص برای تعریف عملکرد نخاع است و منظور آسیب فیزیکی نخاع نمی باشد. مثلا” ممکن است یک کابل تلفن به طور ظاهری سالم باشد، ولی سیمهای داخل آن بطور کامل قطع شده باشند.
منظور از تتراپلژی ( کوادری پلژی ) یا پاراپلژی چیست ؟
بیمارانی که دچار آسیب نخاعی می گردند، به دو دسته تتراپلژی (کوادری پلژی ) و پاراپلژی تقسیم بندی می شوند. به فردی پاراپلژیک گفته می شود که حس و حرکت تنه و یا اندام تحتانی خود را از دست داده باشد. این نوع آسیب در اثر صدمه به نخاع در ناحیه سینه، کمر یا خاجی ایجاد می شود. بسته به اینکه آسیب در کجا اتفاق بیفتد، کنترل بخشهای خاصی از بدن از دست می رود، هر چه محل صدمه بالاتر باشد، مقدار بیشتری از حس و عضلات نسبت به کسی که دچار آسیب ناحیه خاجی شده، از دست می رود.
وقتی آسیب در ناحیه گردن اتفاق بیفتد، فرد کنترل حس و حرکت اندام فوقانی، تنه و اندام تحتانی را از دست می دهد. به این حالت تتراپلژی می گویند. ( تترا و کوادری از لحاظ لغوی به معنی چهار می باشند ). گاهی اوقات نخاع تنها دچار التهاب و خونمردگی می شود و وقتی که التهاب یا خونمردگی برطرف شد، امکان بازگشت عملکرد نخاع وجود دارد، ولی در حال حاضر روش قابل اعتمادی وجود ندارد که مشخص کند کدام اعصاب احتمال برگشت دارند. اما هر چه زمان طولانی تری بگذرد و اعصاب عملکرد خود را به دست نیاورند احتمال برگشت آنها کمتر می شود. اگر مقداری برگشت در عملکرد دیده شد، امید ما برای بازگشت بیشتر عملکرد افزایش می یابد، ولی هیچ تضمینی در این مورد وجود ندارد.
برخی افراد چند هفته یا چند ماه بعد از آسیب نخاع دچار حرکات خود بخود اندامها، به صورت انقباض عضلات و یا حرکت ناگهانی اندام می شوند. این حرکات غیر ارادی است و اسپاسم عضلانی می باشند و علامت برگشت کار عضله نمی باشند. فرد قادر به کنترل این حرکات نیست، اسپاسم بعلت دستورات اشتباه اعصاب است که باعث حرکت عضله می شوند. اسپاسم معمولا” درد ندارد، اما ممکن است مدتی طول بکشد تا فرد به این حرکات غیر ارادی عادت کند. اسپاسم عضلات برای فرد می توانند مفید نیز باشند، زیرا باعث می شوند عضلات انقباض خود را حفظ کنند.
به افزایش شدت این اسپاسم ها اسپاستیسیتی گفته می شود. شدید شدن اسپاستیسیتی می تواند علامت وجود مشکلی در زیر سطح ضایعه نخاعی باشد. به عنوان مثال افزایش اسپاستیسیتی می تواند نشانه وجود عفونت ادراری باشد یا حتی رشد ناخن به داخل گوشت و ایجاد عفونت در آن محل می تواند باعث افزایش اسپاستیسیتی گردد. اسپاسمها اگر باعث بیدار شدن در طول شب شده یا باعث درد شوند، می توانند برای فرد مشکل ساز باشند.
علاوه بر مشکلات ایجاد شده در زمینه حس و حرکت اندامها، آسیب نخاع باعث بروز تغییراتی در وضعیت تنفسی، وضع روده، مثانه و عملکرد جنسی می شود.
آیا آسیب نخاع قابل بهبود است؟
تقریبا” همیشه پس از آسیب نخاع مقداری بهبودی دیده می شود. تحقیقات بسیار وسیعی در حال انجام است و در برخی حیوانات و حتی در انسانها با موفقیتهایی همراه بوده که امید به بهبود قطع نخاع را در آینده ایجاد کرده است. آسیبهایی که همراه با قطع نخاع نباشند، همراه با درجات متفاوتی از بهبودی می باشند. و می توان گفت در بسیاری از بیماران مقداری از بهبودی تورم در نخاع باعث برگشتن عملکرد اعصاب قطع نشده میگردد.
منظور از بهبودی در وضعیت بیمار چیست و مقدار آن چقدر است؟
بعد از آسیب نخاعی مقداری از قدرت حرکتی و حسی بیمار برگشت می کند. این مقدار تحت تاثیر عوامل مختلفی بوده و در بیماران مختلف با یکدیگر متفاوت است، ولی تا حدودی قابل پیش بینی است و بیشتر در طی شش ماه اول پس از آسیب ، دیده می شود، گاهی حتی سالها بعد نیز بهبودی دیده می شود.
درمان
بیماران با آسیب نخاعی ممکن است به درمان‌های ذیل نیاز داشته باشند:
- درمان‌های اورژانسی جهت جلوگیری از آسیب بیشتر و انجام اقدامات پزشکی اولیه (مثلاً حفظ تهویه و جریان خون مناسب)
- جراحی در مواردی که لازم باشد (مثلاً ثابت کردن قطعات شکسته)
- درمان‌های دارویی
- درمان اختلالات مثانه و روده
- مراقبت پوستی جهت پیشگیری از ایجاد زخم بستر
- درمان توانبخشی در اولین فرصتی که توسط پزشک تعیین می‌شود.
- تحرک و فعالیت به وسیله تجهیزات کمکی همچون پاراپودیوم ،تجهیزات ارتوپد فنی و … جهت جلوگیری از تحلیل رفتن عظلات.
- گاهی درمان روانپزشکی و مشاوره روانشناسی در بعضی از بیماران لازم است.
